جستارهایی برای تبیین کاربست دانش هرمنوتیک در دیزاین؛ جستار دوم
یاسمن حاجیان/ پژوهشگر حوزه دیزاین
با نگاهی به کتاب‌های:
کلیه مصنوعات یا اشیاء طراحی شده هم برای طراح و هم برای کاربران دارای یک هدف یا معنا هستند. برخی از مصنوعات تعامل کمی با کاربر ارائه می‌دهند و برخی دیگر تعامل بیشتری را برقرار می‌کنند، در حالی که برخی هنوز مصنوعات منفعل هستند و به سختی به ادراک و تفسیر مخاطب در می‌آیند و مورد تجربه او واقع می‌شوند. بنابراین هدف مصنوعات تکنیکی این است که با کاربر ارتباط برقرار کنند، این برقراری ارتباط توسط کاربر با مصنوع از طریق چه ابعادی می‌تواند به وقوع بپیوندد؟ کاربر در برخورد با مصنوعات تکنیکیِ نو ساخته توسط طراحان و به تعبیر هایدگر مصنوعات در دستی ناآشنا چگونه فرآیند تفسیر و ادراک را در ارتباط با آن ها طی می‌کند و چگونه از افق تاریخی و زیست جهان خود در این راه تاثیر می‌پذیرد؟
جستار اول از سری جستارهای کاربست دانش هرمنوتیک در دیزاین، برای فراهم شدن بستر پاسخ به این پرسش‌ها، به واکاوی در مفاهیم مطرح در گستره دانش هرمنوتیک پرداخت و در جستار دوم با تمرکز بر«معناشناسی مصنوعات» با روشی توصیفی-تحلیلی، الگویی برای تبیین این کاربست ارائه کرده است و در ادامه نمونه‌هایی از به کارگیری دانش هرمنوتیک توسط طراحان را – با منظور تبیین کارکردِ معنایی جهت تشریحِ محصول برای کاربر- مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد. در کارکرد مذکور، حقایق، هدف، وظیفه، هویت، راه استفاده و یا کاربرد محصول مورد توجه قرار می گیرد.
مصنوعات تکنیکی
برای تعریف مصنوعات تکنیکی می‌توان آن‌ها را در مقایسه با اشیای طبیعی قرار داد. روشن‌ترین اختلاف اشیای طبیعی[1] و مصنوعات تکنیکی در این است که مصنوعات تکنیکی نتیجه‌ی کنش هدفمند انسان‌اند در حالی که اشیای طبیعی چنین نیستند. طبیعت به چیزی گفته می‌شود که به هیچ‌وجه در معرض هیچ‌گونه مداخله انسانی نبوده است و یا به این وسیله در هم نریخته است. در تشریح مفهوم مصنوع تکنیکی می‌توان به سه مولفه‌ی شئ فیزیکی، کارکرد و طرح کاربرد اشاره کرد. کارکرد یک مصنوع تکنیکی از یک سو با شئ فیزیکی ارتباط دارد و از سوی دیگر مرتبط با طرح کاربرد است(ورماس و دیگران، 1391، ص 25-26-29).
بنابراین می‌توان گفت هنگامی که مصنوعی طراحی شده را در نظر می‌گیریم، می‌بایست دست کم سه مولفه مختلف در آن حضور داشته باشند: فرم، کارکرد و معنا. فرم عبارت است است از ظاهر هندسی محصول و از منظر ساختاری باید قابلیت تشخیص به عنوان یه سرنمون را به مصنوع بدهد. کارکرد نیز همان هدفی است که مصنوع به آن منظور تولید شده است و مکانیزم عملکردی مصنوع آن را در رسیدن به هدف یاری می‌دهد. معنا نیز همان تعبیری است که از طریق محصول به مخاطب منتقل می‌شود که با کارکرد محصول و هدف آن ارتباط تنگاتنگی دارد.
رون مونو نیز در کتاب طراحی مبتنی بر فهم محصول بر کارکرد معنایی جهت تشریح محصول که به گشتالت محصول، حقایق، هدف، وظیفه، راه استفاده و کاربرد محصول اشاره دارد و همچنین کارکرد معنایی به مثابه هویت محصول که به تصویر و شخصیت یا چیزی که در مفهوم شئ نهفته است، اشاره ویژه‌ای دارد (مونو1397، 99-142).
تبیین معنا- کارکرد مصنوعات با تکیه بر مفاهیم هرمنوتیکی
جستار حاضر در این گام پس از فراوری و ارزش بخشی مفاهیم مطرح شده در گستره‌های دانش هرمنوتیک و معناشناسی مصنوعات و همچنین بیان اصطلاحات و مفاهیم آن‌ها با روشی توصیفی-تحلیلی الگویی(شکل2) را مطرح می‌کند که به ادراک/ تفسیر مصنوعِ در دستی بیگانه (مصنوع جدید) با کمک وقوع تجربه هرمنوتیکیِ میانجی‌گری توسط کاربر و در افق زیست جهان او و به واسطه ذهنیت از مصنوع در دستی آشنا (مصنوعات قبلی) و نسبت دادن شباهت به آن‌ها رخ می‌دهد؛ این شباهت می‌تواند در ابعاد مختلف مصنوع در دستی (کالبد، فعالیت و معنا) و در جایگشت‌های ممکن به وقوع بپیوندد؛ موضوع مطرح شده می‌تواند یکی از کاربست‌های دانش هرمنوتیک در دیزاین با هدف تبیین معنا / کارکرد مصنوع به تعبیر هرمنوتیکی و یا برقراری ارتباط موثر کاربر با مصنوعات جدید باشد.
افق
زیست جهان
شکل 2: فرآیند ادراک/ تفسیر کاربر از مصنوع در دستی ناآشنا طی تجربه هرمنوتیکی میانجی‌گری؛ ماخذ: نگارنده
بررسی نمونه‌ها
در ادامه نمونه‌هایی از به کارگیری دانش هرمنوتیک توسط طراحان با منظور تبیین معنا – کارکر( به تعبیر هرمنوتیکی) جهت تشریح محصول برای کاربر و وقوع ادراک و تفسیر از مصنوع ارائه شده مورد بحث و بررسی واقع می‌شود. نمونه‌های مذکور از میان برگزیده‌گان مسابقه طراحی رددات انتخاب شده‌اند که یکی از معتبرترین مسابقات جهانی طراحی است که قدمت آن به سال 1955 باز می‌گردد.
شکل 3: محصول با عنوان Interpreting compact، برگزیده مسابقات رددات 2020 ماخذ: https://www.red-dot.org/
شکل 4 تصویری از محصول Think Pad است که توسط گروه طراحی تجربه شرکت لنوو طراحی شده و در سال 2020 برگزیده مسابقات بین‌المللی طراحی رددات بوده است. مطابق با بیانیه طراحان این محصول با الهام از طراحی‌های ریچارد ساپر در دهه‌ی 1990 برای مصنوعات فناورانه است که از منظر فرم و کالبد تبدیل به نماد برای این دسته از مصنوعات شده است و یادآرور فرم فیزیکی کتاب است. واضح است طراحان با در نظر گرفتن افق و زیست جهان کاربران این دسته از مصنوعات به دنبال تداعی معناهایی نظیر تفکر، دانش، آگاهی و.. توسط کاربر بوده‌اند که او در گذشته در رابطه با مصنوع کتاب آن‌ها را تجربه کرده است که همین امر منجر به برقراری ارتباط اولیه کاربر با محصول شده است در ادامه به دلیل عملکرد و نحوه متفاوت فعالیتی که در هنگام استفاده از این محصول در مقایسه با کتاب‌های فیزیکی به وقوع می‌پیوندد، معنا و تجربه جدیدی برای کاربر محقق خواهد شد.
شکل 4 تصویری از محصول Heng است که توسط Li Zanwen از چین طراحی شده و همچنین به تولید انبوه رسیده است و در سال 2016 برگزیده مسابقات بین المللی طراحی رددات بوده است. مطابق با بیانیه طراحان این محصول این لامپ با عملکرد “تعادل” طراحی شده است به صورتی که نحوه روشن شدن لامپ‌ها را از نو اختراع می‌کند. آن‌ها اعتقاد دارند این روش جدید تعامل باعث لذت از یک زندگی یکنواخت می‌شود. دو توپ موجود در قاب‌های چوبی به عنوان سوئیچ لامپ عمل می‌کنند. برای روشن کردن لامپ ، کاربر توپ پایین را برداشته و آن را به سمت بالا هدایت می‌کند. این دو توپ به صورت مغناطیسی بهم می‌رسند و برای مدتی در هوا معلق می‌شوند. وقتی به حالت تعادل رسیدند، مدار متصل می‌شود و لامپ روشن می‌شود. برای خاموش کردن لامپ، توپ پایین به عقب کشیده می‌شود. از آن جایی که کالبد فیزیکی مصنوع طراحی شده مقاربتی با فرم‌های آشنای این دسته از مصنوعات ندارد، می‌توان گفت طراحان این محصول با در نظر گرفتن افق و زیست جهان کاربران از تجارب آن‌ها در رابطه با عملکرد و نحوه‌ی آشنای جذب آهنربا‌ها به منظور برقراری ارتباط اولیه با کاربر، استفاده کرده‌اند و موجبات ادراک اولیه از محصول توسط کاربر را فراهم آورده‌اند در ادامه کالبد فیزیکی متفاوت در قرابت با این عملکرد، منجر به برداشت معنایی نوین از این دسته از مصنوعات توسط کاربر خواهد شد.
شکل 5 تصویری از محصول O’Clock است که توسط استودیوی طراحی BitShake از مکزیک طراحی شده و در سال 2020 برگزیده مسابقات بین المللی طراحی رددات بوده است. مطابق با بیانیه طراحان زمان مطلق است. مطلق به معنای “درست، حقیقی و یا یکسان که در همه شرایط تعریف می‌شود و به چیز دیگری بستگی ندارد” Cambridge Dictionary) ). زمان محدودیت و مرزی ندارد. زمان از فضا اطاعت نمی‌کند ، فضا از زمان اطاعت می‌کند. زمان به عنوان یک مفهوم فقط به عنوان یک سازه انسانی وجود دارد. چه زمانی که خانه را ترک کنید و چه زمانی بیدار شوید. چه زود باشد چه دیر. مردم زندگی خود را در طول زمان می‌سازند ، اما زمان محدود است. O’Clock بدون بالا یا پایین ، چپ یا راست ، نحوه قرارگیری زمان را دوباره تعریف می‌کند. بنابراین طراحان این محصول با به کارگیری کالبد و عملکردی متفاوت برای آن چه تا پیش از آن از مصنوعِ ساعت انتظار داشتیم و تنها با تکیه بر مفهوم گذر زمان که ناخواسته در تعامل کاربر با محصول در پیش چشمانش به وقوع می‌پیوندد، ادراک و تفسیری متفاوت از این مصنوع را برای او رقم می‌زنند.
نتیجه‌گیری
کلیه مصنوعات یا اشیاء طراحی شده هم برای طراح و هم برای دارای یک هدف یا معنا هستند. برخی از مصنوعات تعامل کمی با کاربر ارائه می‌دهند و برخی دیگر تعامل بیشتری را برقرار می‌کنند، در حالی که برخی هنوز مصنوعات منفعل هستند و به سختی به ادراک و تفسیر مخاطب در می‌آیند و مورد تجربه او واقع می‌شوند. بنابراین هدف مصنوعات تکنیکی این است که با کاربر ارتباط برقرار کنند، این برقراری ارتباط توسط کاربر با مصنوع می‌تواند از طریق ابعاد مختلف مصنوعات(کالبد، فعالیت، معنا) و جایگشت‌های ممکن توسط این ابعاد به وقوع بپیوندد. اما کاربر در برخورد با مصنوعات تکنیکی نو ساخته توسط طراحان و به تعبیر هایدگر مصنوعات در دستی ناآشنا چگونه فرآیند تفسیر و ادراک را در ارتباط با آن‌ها و از طریق ابعاد مذکور طی می‌کند و چگونه از افق تاریخی و زیست جهان خود در این راه تاثیر می‌پذیرد؟ با توجه به مباحث مطرح شده در این جستار هرمنوتیک دانشی است که با بهره‌گیری از آن در دانش دیزاین می‌توان به این دسته از سوالات پاسخ داد. در دیدگاه هرمنوتیکی به دلیل حضور دازاین (هستنده) در افق و زیست جهان مختص به خود از آن تاثیراتی پذیرفته است و در هنگام مواجهه با پدیده جدید از پیش داشته‌های خود جهت درک و تفسیر بهره می‌گیرد که این امر از طریق وقوع تجربه میانجی‌گری هرمنوتیکی به وقوع می‌پیوندد. عمل میانجی‌گری به معنای ادغام بیگانه و آشنا از مجرای شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌ها، ساختار اساسی تجربه‌ی انسانی را شکل می‌دهد. تجربه صرفا برخورد با چیزی پیشبینی ناپذیر نیست، در این کنش صورت گرفته تنها منجر به ادراک و تفسیر پدیده ناآشنا نخواهد شد بلکه دیدگاه مخاطب را بسط خواهد داد و حتی آن را دگرگون خواهد کرد. معناشناسی محصول دانشی است که می‌تواند توصیف‌کننده‌ی برقراری ارتباط کاربر با محصول باشد و مطالعات این حوزه می‌تواند ابزاری برای طراحان برای درک بهتر این فرآیند باشد. بر همین مبنا در جستار حاضر به تبیین چگونگی برقراری ارتباط کاربر با مصنوع و مدخل‌های برقراری این ارتباط از منظر هرمنوتیکی پرداخته شد.
تعاریف ذکر شده می‌تواند بیانگر تعریف نخستین تخنه[1] (هنر و فن) نیز باشد که حاکی از ارتباط ناگسستنی فعالیت عملی و اجرایی و فعالیت ذهنی است که مستلزم توجه بیشتر به نیازهای روحی- روانی و ذهنی انسان در کنار نیازهای جسمی اوست که در طراحی منجر به توجه بیشتر به معانی اشیا و ایجاد گرایش‌های جدید در طراحی صنعتی خواهد شد.
منابع
مونو، رون. طراحی مبتنی بر فهم محصول-زیبایی شناسی دیزاین با رویکرد نشانه شناسی. تدوين توسط پرستو رئیس قنواتی. با ترجمه حمید نقدبیشی و سامیار راشد. تهران: کتاب وارش، 1397.
ورماس، پیتر، پیتر کروس، ایبو ون دوپئول، مارتین فرنس، و ویبو هاوکس. رویکردی در فلسفه ی تکنولوژی (از مصنوعات تکنیکی تا سیستم های اجتماعی- تکنیکی). با ترجمه مصطفی تقوی و فرخ کاکایی. تهران: کتاب آمه، 1391.
References
Krippendorff, K. “On the Essential Contexts of Artifacts or on the Proposition That “Design Is Making Sense (Of Things)”.” Design Issues 5, no. 2 (1989): 9-39.
[1] Techne
[1] Natural Objects
