لیبرال‌ها در برابر حاکمیت‌طلبان؟
دنیله فلونک[1]
مارکوس یاختنفوکس[2]
آنکه اس. اوبندیک[3]
ترجمه: سمانه هاشمی‌نژاد
کشمکش‌های نوظهور در جریان فرآیند اجلاس جهانی جامعۀ اطلاعاتی و «دستور کار تونس»
اولین کشمکش عمده در نخستین اجلاس جهانی جامعۀ اطلاعاتی (WSIS) رخ داد؛ اجلاسی که به طور رسمی در سال 2003 در اتحادیۀ بین‌المللی ارتباطات راه دور (ITU) در ژنو آغاز شد و در سال 2005 در تونس ادامه یافت. پس از فروپاشی حباب دات‌کام[1] طی سال‌های 2000 تا 2002، بیش‌ازپیش تصدیق شد که یک «خلاء نظارتی»[2] وجود دارد و باید پُر شود.[3] طی جلسات مقدماتی این کنفرانس، توسعۀ هنجارها و اصول نظارتی و همچنین تعریف «حکمرانی اینترنت» به هدفی محوری بدل گشت و یک گروه کاری در زمینۀ حکمرانی اینترنت[4] تشکیل شد. گروهی متشکل از بازیگران حاکمیت‌محور، ساختارهای موجود را که بر محوریت ایالات متحده سامان یافته بودند، به چالش کشیدند. این کنفرانس به مصالحه انجامید و منجر به تأسیس مجمع حکمرانی اینترنت سازمان ملل (IGF) به‌عنوان «مجمعی جدید برای گفت‌وگوی سیاستی چندجانبه» شد.
جدول 2. خلاصه‌ای از کشمکش‌ها و نتایج
| WSIS | WCIT-12 | UNGGE | بوداپست | ||
| موضوع | تعریف، دامنه و بازیگران حکمرانی اینترنت | بازنگری در معاهدۀ 1988 ITU برای عصر دیجیتال | کاربردپذیری قوانین بین‌المللی برای به‌کارگیری فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات (ICTs) توسط حکومت‌ها | کنوانسیون جرائم سایبری | |
| مجمع | اجلاس جهانی جامعۀ اطلاعاتی | کنفرانس جهانی ارتباطات راه دور بین‌المللی | پنجمین جلسۀ گروه کارشناسان دولتی سازمان ملل متحد | شورای اروپا، سازمان ملل متحد | |
| زمان کشمکش | 2003-2005 | 2012 | 2016 و 2017 | از 2017 | |
| بازیگران | لیبرال | ایالات متحده، آیکان (شرکت اینترنتی نام‌ها و شماره‌های واگذارشده) و نهادهای فنی؛ اتحادیۀ اروپا مردد بود و درنهایت مصالحه کرد. | 55 کشور (از جمله استرالیا، کانادا، کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا، هند، ژاپن، نیوزلند، ایالات متحده) | ایالات متحده؛ بهره‌مند از حمایت کشورهای عضو اتحادیۀ اروپا و برخی از دیگر کشورها | اعضای شورای اروپا (CoE)، شامل ایالات متحده؛ امّا به استثناءِ روسیه، ژاپن، آفریقای جنوبی |
| حاکمیت‌گرا | برزیل، آفریقای جنوبی، چین، ایران و اتحادیۀ بین‌المللی ارتباطات راه دور (ITU)؛ ضمن اختلافات داخلی به دلیل تقابل سیستم‌های دموکراتیک و اقتدارگرایانه | 89 کشور (از جمله کشورهای آفریقایی، برزیل، چین، اندونزی، ایران و روسیه) | کشورهای عضو بریکس (BRICS) و کشورهای عضو اتحادیۀ کشورهای مستقل مشترک‌المنافع (CIS)، کشورهای درحال‌توسعه | روسیه، چین، کشورهای اقتدارگرا (برای مثال ایران)، گاهی جنوب جهانی | |
| نهادهای مواضع | لیبرال | نهاد خصوصی یا چندجانبه | حفظ مدل چندجانبه | نه یک رژیم جدید و نه چندجانبه‌گرایی | جهانی‌سازی کنوانسیون بوداپست شورای اروپا |
| حاکمیت‌گرا | سازمان ملل متحد، اتحادیۀ بین‌المللی ارتباطات راه دور (ITU) | افزایش نقش ITU | ایجاد یک رژیم جدید بین‌دولتی | معاعدۀ جدید سازمان ملل | |
| هنجارهای مواضع | لیبرال | آزادی بیان | جلوگیری از افزایش اقتدار دولت‌ها، جلوگیری از توجیه کنترل محتوا، جلوگیری از ذکرشدن اینترنت در اصلاحات مقررات بین‌المللی ارتباطات راه دور (ITRs) | اِعمال حق دفاع مشروع، اقدامات متقابل و حقوق بشردوستانه | حقوق بشر (به‌ویژه آزادی بیان)، تشریک مساعی |
| حاکمیت‌گرا | اولین نشانه‌های تلقی محتوا به‌مثابۀ تهدید | افزایش نقش دولت‌ها در حکمرانی محتوا؛ برای مثال در مسیریابی ترافیک اینترنتی و تعریف هرزنامه (اسپم) | بسط «قانون خاص» (lex specialis)[5]، به‌رسمیت شناخته‌شدن حاکمیت ملی در فضای مجازی | کنترل حاکمیتی، عدم‌مداخله، برای برخی: کنترل محتوا | |
| نتایج | نهادها | تلاشهای حاکمیت‌گرایانه برای تغییر رژیم تا اندازۀ زیادی به شکست انجامیدند | ایجاد موفقیت‌آمیز رژیم حاکمیت‌گرایانه | تلاشهای حاکمیت‌گرایانه برای تغییر رژیم به شکست انجامیدند، تلاش لیبرال‌ها برای تحکیم رژیم موجود با شکست مواجه شد | تلاشهای درحال‌انجام برای ایجاد یک رژیم حاکمیت‌گرایانۀ رقیب |
| هنجارها | تعهد به حکمرانی دموکراتیکِ اینترنت، امّا با تأکید بر حاکمیت ملی | هیچ توافقی درخصوص اقتدار دولت در حکمرانی اینترنت حاصل نشد | توافقی درخصوص چگونگی اِعمال هنجارهای حقوق بین‌الملل در فعالیت‌های سایبری حاصل نشد | درگیری ادامه‌دار میان هنجارهای حقوق بشر و عدم‌مداخله / کنترل محتوا |
در ابتدای کنفرانس اجلاس جهانی جامعۀ اطلاعاتی، دیدگاه‌های گوناگونی دربارۀ وضعیت موجودِ نهادی وجود داشت. سیستم حکمرانیِ امریکا-محور، از چندین نهادِ کمابیش غیررسمی و فنی از قبیل کارگروه مهندسی اینترنت (IETF)، بازیگران خصوصی و آیکان (ICANN)[6] تشکیل شده بود. جنبش‌های نوظهور مخالف، به رهبری چین، برزیل، آفریقای جنوبی که از حمایت اتحادیۀ بین‌المللی ارتباطات راه دور نیز برخوردار بود، مدلی بین‌دولتی‌تر را ترجیح می‌دادند[7] که بر اهمیت اقتدار سیاسی و رابطۀ آن با حاکمیت ملی و توسعۀ اقتصادی تأکید داشت.[8]
در حالی که در آغاز کشورهای اروپایی عمدتاً از مدل ایالات متحده حمایت می‌کردند، امّا به مرور زمان نظارت یک جانبۀ ایالات متحده بر آیکان به منبعی از تنش در روابط ایالات متحده و اتحادیۀ اروپا تبدیل شد.[9] به ویژه، تبلیغ هم‌زمانِ رهبری بخش خصوصی [بر حکمرانی اینترنت] توسط ایالات متحده، به‌نظر تناقض‌آمیز می‌رسید. به این ترتیب، میان ایالات متحده و آیکان از یک سو و کشورهای غیرغربی و اروپایی از سوی دیگر، یک نبرد قدرت شکل گرفت.
کمیسیون اروپا (EC)[10] یک «مدل جدید همکاری» را پیشنهاد داد؛ مدلی که «برپایۀ اصول دموکراتیک، شفاف و چندجانبه‌گرایانۀ مستحکم‌تر و با تأکید بیشتر منافع مرتبط با سیاست عمومی تمامی دولت‌ها» بنا شده بود؛[11] به این ترتیب کمیسیون اروپا به طورضمنی وضعیت موجود را مورد پرسش قرار داد. ایالات متحده این اقدام را امتیازی به فشارهای حاکمیت‌گرایانه در راستای ایجاد یک نهاد بین دولتی دانست و شدیداً از آن انتقاد کرد.[12] چندجانبه‌گرایی در شکل کنونی آن، با فرصت‌های تقریباً برابر برای ذی‌نفعان مختلف، به ویژه دولت‌ها، به تازگی در آن ایّام درحال شکل‌گیری بود.[13] با این حال، پس از تلاشهای دیپلماتیک قابل ملاحظه، کشورهای اروپایی و دیگر کشورهای دموکراتیک به دلیل نگرانی از تلاشهای کشورهایی همچون چین، عربستان سعودی و ایران برای تقویت حاکمیت سایبری، حاضر به مصالحه شدند.
در حالی‌که دربارۀ نهادهای مناسب برای حکمرانی اینترنت اختلافات چشمگیری وجود داشت، در خصوص هنجارها کشمکش‌های کم‌تری به چشم می‌خورد؛ احتمالاً به این دلیل که نرخ پایین دسترسی به اینترنت در کشورها – به جز کشورهای صنعتی – اهمیت موضوع را اندک نگه داشته بود. با این حال، روایتِ اینترنت به مثابۀ تهدیدی برای ثبات داخلی، همان زمان نیز در حال شکل‌گیری بود. برای مثال، نمایندۀ چین در اظهارات خود بر ضرورت «توجه ویژه به مسئولیت اجتماعی و تکلیف»[14] در حکمرانی اینترنت تأکید کرد. در مقابل، بازیگران اردوگاه لیبرال دربارۀ وجود تهدیدهایی علیه آزادی بیان ابراز نگرانی کردند و بر اصول مرتبط با گشودگی[15] و مشارکت تأکید کردند؛ اصولی که در آیکان و کارگروه مهندسی اینترنت (IETF) متجلّی بود؛ همچنین ایشان آزادی بیان و عقیده – که در اعلامیۀ جهانی حقوق بشر مورد تصریح قرار گرفته بود – را مورد تأکید قرار دادند.[16]
دستور کار تونس[17] به همراه «تعهد تونس» (که این دستورکار را همراهی می‌کرد)، با یک مصالحه به فرآیند اجلاس جهانی جامعۀ اطلاعاتی (WSIS) پایان داد. دستورکار تونس از یک سو تأکید می‌کند که «سلطۀ سیاستی بر مسائل سیاست عمومی مرتبط با اینترنت، حق حاکمیتی حکومت‌ها است» (مادۀ 35a) و «نقش و مسئولیت برابر»ِ دولت‌ها را خاطرنشان می‌کند (مادۀ 68). از سوی دیگر، این دستورکار به ساختارهای موجود مشروعیت می‌بخشد (مادۀ 55) و با تعهد به چندجانبه‌گرایی، «نقش مهم» (مادۀ 35b و c) بازیگران خصوصی و جامعۀ مدنی را مورد تأکید قرار می‌دهد. ایجاد «مجمع حکمرانی اینترنت» (IGF) به عنوان مجمعی برای بحث و بررسی، از کشمکش تنش‌زدایی کرد امّا به حل آن نینجامید. ظرفیت‌های نهادی اندک این مجمع، که به عنوان یک «محفل مکالمه» توسط برخی بی‌اهمیت تلقی شد،[18] نفوذ آیکان یا دیگر نهادهای فنی را چندان محدود نکرد. به این ترتیب، نوآوری IGF در مشارکت گسترده‌ترِ بازیگران غیردولتی در فرآیندهای حکمرانی جلوه‌گر می‌شد. با این حال، ایجاد IGF نمایانگر کشمکش در حال ظهور میان اردوگاه لیبرال و اردوگاه حاکمیت‌طلب بود.
در خصوص هنجارها، اجلاس جهانی جامعۀ اطلاعاتی تنها نشانه‌های اولیۀ کشمکش‌ها را به نمایش گذاشت؛ کشمکش‌هایی که بعدها فوران کردند. در اسناد نهایی تونس، در موضوعات مجادله برانگیز از به کار بردن برخی عبارت‌ها پرهیز شد؛ با این هدف که امکان تفسیرهای متنوع توسط کشورها و ذی‌نفعان متفاوت فراهم باشد.[19] با این حال، برخلاف مباحثات پیشین که به فرآیندهای کمتر مناقشه‌برانگیزِ «از پایین به بالا»[20] تأکید شده بود، تعهد به مدیریت «دموکراتیک» اینترنت به وضوح در نخستین پاراگراف دستور کار تونس برجسته شد؛ امری که از غلبۀ هنجارهای محوری اردوگاه لیبرال حکایت داشت.
پس از پایان یافتن مناقشه، اردوگاه لیبرال یکپارچه‌تر شد؛ هر چند بین تأکید هم‌زمان بر کنترل دولت ایالات متحده و مسئولیت بخش خصوصی تناقضاتی وجود داشت. در مقابل، اردوگاه حاکمیت‌گرا همچنان در وضعیتی سیال قرار داشت. چنانچه کشورهای اروپایی تلاشهای کشورهای دموکراتیک بریکس، به ویژه برزیل و آفریقای جنوبی، برای افزایش شفافیت و مقررات عمومی را مورد حمایت قرار می‌دادند، این تلاش‌ها می‌توانستند به افزایش مسئولیت دولتی در حکمرانی اینترنت کمک کنند.[21] با این حال، کشورهای اروپایی به دلیل پافشاری بر مشارکت بازیگران خصوصی و نگرانی از تقویت کشورهای اقتدارگرا، به ایالات متحده پیوستند و به عنوان مصالحه‌ای نهادی، بر چندجانبه‌گرایی اصرار ورزیدند. این اقدام به نحوی موفقیت‌آمیز انتقال رژیم به سازمان ملل متحد را متوقف ساخت.
[1]dot-com bubble
[2] regulatory void
[3] Hofmann, Jeanette. 2005. “Internet Governance: Zwischen Staatlicher Autorität und Privater Koordination.” Internationale Politik und Gesellschaft 3(2005):10–39.
[4] Working Group on Internet Governance
[5] اصلی حقوقی در حقوق بین‌الملل است که مطابق آن چنانچه دو قانون یا قاعده در تعارض با یکدیگر قرار بگیرند، قاعدۀ خاص‌تر بر قاعدۀ عام‌تر ارجحیت دارد. (م)
[6] Internet Corporation for Assigned Names and Numbers یا شرکت اینترنتی نام‌ها و شماره‌های واگذارشده.
[7] Wright, Tom. 2005. “EU Tries to Unblock Internet Impasse” The New York Times (30 September) at: EU Tries to Unblock Internet Impasse – New York Times (nytimes.com).
[8] Kleinwächter, Wolfgang. 2004. “Beyond ICANN Vs ITU? How WSIS Tries to Enter the New Territory of Internet Governance.” Gazette (Leiden) 66(3–4):233–51.
[9] Mueller, Milton. 2010. Networks and States: The Global Politics of Internet Governance. Cambridge, MA: MIT Press.
[10] European Commission
[11] EC. 2005. Press Release – Commission Outlines EU Negotiation Principles for the World Summit on the Information Society in Tunis. IP/05/672. Brussels, at:<ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/ip_05_672>
[12] Wright, Tom. 2005. “EU Tries to Unblock Internet Impasse” The New York Times (30 September) at:< EU Tries to Unblock Internet Impasse – New York Times (nytimes.com)>
[13] Weinberg, Jonathan. 2011. “Governments, Privatization and ‘Privatization’: ICANN and the GAC.” Michigan Telecommunications and Technology Law Review 18:189–218.
[14] u, Huang. 2005. “Statement by Vice Premier Huang Ju, The State Council of The People’s Republic of China.” Presented at the WSIS (17 November) Tunis, at:< Second Phase of the WSIS – Statements (itu.int)>
[15] openness
[16] WSIS. 2005. WSIS-05/TUNIS/DOC/6(Rev. 1)-E Tunis Agenda for the Information Society. Tunis: World Summit on the Information Society, at:< WSIS: Tunis Agenda for the Information Society (itu.int)>
[17] همان.
[18] Zittrain, Jonathan. 2008. The Future of the Internet and How to Stop It. New Haven, CT: Yale University Press.
[19] Mueller, Milton. 2010. Networks and States: The Global Politics of Internet Governance. Cambridge, MA: MIT Press.
[20] ‘bottom-up’ processes
[21] Ebert, Hannes and Tim Maurer. 2013. “Contested Cyberspace and Rising Powers.” Third World Quarterly 34(6):1054–74.
