حلما بهبود
در تفکر طراحی، مرحله “تست” و “توسعه ” یکی از حیاتی‌ترین مراحل برای سنجش اثرگذاری و کارایی یک محصول یا تجربه کاربری به شمار می‌آید. با گسترش هوش مصنوعی، روش‌های سنتی تست که غالباً بر داده‌های کمی و جنبه‌های فنی تمرکز داشتند، دیگر به تنهایی پاسخگوی پیچیدگی‌های موجود نیستند. در دنیای امروز که فناوری‌های تعاملی به سرعت پیشرفت می‌کنند، استفاده از رویکردهای مبتنی بر روایت می‌تواند در ارائه دیدگاهی عمیق‌تر نسبت به تجربه کاربران نقش بسزایی داشته باشد. این رویکردها با تلفیق داستان‌گویی، شبیه‌سازی سناریوهای مختلف و ایجاد تعاملات طبیعی، امکان بررسی جنبه‌های احساسی و شناختی تعامل کاربران با محصول را فراهم می‌آورند. در نتیجه، بهره‌گیری از تست‌های روایت محور در طراحی‌های مبتنی بر هوش مصنوعی به سازمان‌ها کمک می‌کند تا تجربه‌ای واقعی‌تر، انسانی‌تر و معنادارتر برای کاربران خود خلق کنند.
در جهان امروز، ادغام روایت محوری با هوش مصنوعی در فرآیندهای تست و توسعه محصول، فرصتی استثنایی برای بهبود درک انسانی از تجربه کاربران فراهم کرده است. این هم‌افزایی نه تنها قابلیت ارزیابی عملکرد فنی محصولات را دارد، بلکه می‌تواند احساسات، رفتارها و تجربه کلی کاربران را نیز به دقت تحلیل کند. با پیشرفت‌هایی که در زمینه هوش مصنوعی مولد و پردازش زبان طبیعی صورت گرفته است، مسیرهای نوینی برای شبیه‌سازی و تحلیل روایت‌ها در حال ظهور هستند.
طراحی مبتنی بر سناریو مجموعه‌ای از تکنیک‌ها برای تعریف و ارزیابی نحوه استفاده از سیستم‌های آینده ارائه می‌دهد. این روش با به‌کارگیری توصیفات داستانی، نحوه تعامل کاربران با سیستم را در موقعیت‌های واقعی یا فرضی ترسیم می‌کند. برخلاف دیگر رویکردهای طراحی که عمدتاً بر ویژگی‌های فنی و عملکردی سیستم متمرکز هستند، طراحی مبتنی بر سناریو به تجربه و شیوه استفاده کاربران از سیستم توجه ویژه‌ای دارد.
سناریوها از عناصر زیر تشکیل می‌شوند:
محیط و زمینه (Setting ) توصیف شرایط کلی که کاربر در آن قرار دارد.
عاملان (Actors ) کاربران و نقش آن‌ها در تعامل با سیستم.
اهداف و انگیزه‌ها (Goals and Motivations ) هدف کاربران از استفاده از سیستم.
ابزارها و اشیاء (Tools and Objects ) ابزارهایی که کاربران در تعامل با سیستم استفاده می‌کنند.
ترتیب رخدادها (Sequence of Events ) نحوه تعامل کاربران و روند اتفاقات تا رسیدن به نتیجه.
یکی از مزایای اصلی این روش، قابلیت برقراری ارتباط سریع بین ذینفعان مختلف است. طراحان می‌توانند سناریوهای ساده‌ای بنویسند و با استفاده از اسکیس‌ها، استوری‌بوردها یا پروتوتایپ‌ها، ایده‌های خود را بهبود دهند.
طراحی تعاملی یک مسئله نامشخص (Ill-Defined Problem) است که اغلب طراحان را به سمت رویکرد “راه‌حل محور” (Solution-First Approach) سوق می‌دهد. در این روش، طراحان بدون تحلیل کافی، سریعاً به دنبال راه‌حل می‌روند که ممکن است منجر به انتخاب‌های نادرست و چشم‌پوشی از گزینه‌های بهتر شود. در این جا، طراحی مبتنی بر سناریو می‌تواند به کاهش ریسک تصمیم‌گیری‌های عجولانه کمک کند. یک سناریوی تعامل کاربر، نمایشی از یک رویداد استفاده از سیستم است که به‌گونه‌ای مانند یک طرح دوبعدی، کلیت تعامل را توصیف می‌کند. با تکیه بر داستان‌پردازی، این روش تصور آینده را ساده‌تر کرده و به شناسایی چالش‌های طراحی کمک می‌کند. در ادامه، ساختار کلی این فرآیند توضیح داده شده است.
۱– تحلیل نیازها و جمع‌آوری داده‌ها (Requirements Analysis)
در این مرحله، نیازهای کاربران و مشکلات آن‌ها در شرایط فعلی تحلیل و مستندسازی می‌شود. این تحلیل معمولاً به‌صورت مصاحبه با کاربران، مشاهده تعاملات آن‌ها با سیستم‌های موجود و مطالعه تحقیقات قبلی انجام می‌شود. نتایج این بررسی‌ها به سناریوهای مسئله (Problem Scenarios) تبدیل می‌شوند که مشکلات کاربران را در قالب داستان‌هایی از تجربیات واقعی آن‌ها بیان می‌کنند. این روش به تیم طراحی کمک می‌کند درک بهتری از چالش‌ها و انتظارات کاربران داشته باشند و مبنای طراحی‌های بعدی قرار دهند.
۲– طراحی فعالیت‌ها (Activity Design)
پس از شناخت نیازهای کاربران، مرحله طراحی فعالیت‌ها آغاز می‌شود. در این مرحله، طراحان با استفاده از استعاره‌های مفهوم (Conceptual Metaphors)، ایده‌هایی را برای تعامل کاربران با سیستم پیشنهاد می‌دهند. یکی از روش‌های کلیدی در این بخش، شبیه‌سازی فعالیت‌های کاربران در محیط‌های مختلف و تحلیل تعاملات آن‌ها با سیستم است به‌عنوان مثال، در طراحی یک سیستم همکاری تیمی آنلاین، طراحان می‌توانند سناریوهایی ایجاد کنند که چگونگی اشتراک‌گذاری فایل‌ها، تنظیم جلسات و تعامل با همکاران در پلتفرم جدید را مشخص کند. سناریوهای طراحی (Design Scenarios) در این مرحله، تصویری از نحوه استفاده کاربران از سیستم در آینده ارائه می‌دهند و به تیم طراحی اجازه می‌دهند ویژگی‌های کلیدی محصول را بهتر تعریف کنند.
۳- طراحی اطلاعات (Information Design)
در این مرحله، تیم طراحی بر روی نحوه سازمان‌دهی اطلاعات و نمایش آن به کاربران تمرکز می‌کند. این فرآیند شامل تصمیم‌گیری درباره نوع داده‌هایی که کاربران باید ببینند، نحوه ساختاربندی اطلاعات و ترتیب نمایش آن‌ها است. طراحی اطلاعات یک بخش حیاتی از فرآیند طراحی سناریو است، زیرا کاربران باید بتوانند بدون سردرگمی به اطلاعات کلیدی دسترسی پیدا کنند. برای مثال، در طراحی یک داشبورد مدیریتی برای کسب‌وکارها، تیم طراحی ممکن است سناریوهای مختلفی از کاربران با نقش‌های متفاوت (مدیر، حسابدار، کارمند) را بررسی کند تا مشخص شود هر گروه به چه اطلاعاتی نیاز دارد. استفاده از استوری بوردها و نمونه‌سازی اولیه (Wireframes & Prototypes) در این مرحله بسیار مفید است، زیرا باعث می‌شود ساختار اطلاعات قبل از پیاده‌سازی نهایی آزمایش شود.
۴– طراحی تعامل (Interaction Design)
پس از مشخص‌شدن ساختار اطلاعات، مرحله طراحی تعامل آغاز می‌شود. در این بخش، تیم طراحی مکانیزم‌های تعامل کاربران با سیستم را تعریف می‌کند. این فرآیند شامل طراحی رابط‌های کاربری (UI Design)، مدل‌های ناوبری (Navigation Models) و تعریف ورودی‌ها و خروجی‌های سیستم است. یکی از مزایای طراحی مبتنی بر سناریو در این مرحله این است که امکان آزمایش روش‌های مختلف تعامل با کاربران و بررسی میزان کارآمدی هرکدام را فراهم می‌کند. برای مثال، در طراحی یک سیستم خرید آنلاین، تیم طراحی می‌تواند دو مدل مختلف از فرآیند پرداخت (تک‌مرحله‌ای یا چندمرحله‌ای) را در قالب سناریوهای تعاملی اجرا کند و بازخورد کاربران را دریافت کند.
۵– ارزیابی قابلیت استفاده و بهینه‌سازی (Usability Evaluation)
مرحله نهایی در طراحی مبتنی بر سناریو، ارزیابی و تست سناریوهای طراحی‌شده با کاربران واقعی است. این مرحله شامل اجرای آزمون‌های قابلیت استفاده (Usability Tests)، جمع‌آوری بازخورد کاربران و تحلیل داده‌ها برای بهینه‌سازی طراحی است. این تست‌ها معمولاً به دو روش انجام می‌شوند:
آزمون‌های مبتنی بر مشاهده (Observation-Based Testing) : کاربران در محیط آزمایشی قرار می‌گیرند و نحوه تعامل آن‌ها با سیستم مورد بررسی قرار می‌گیرد.
تحلیل سناریوهای جایگزین (A/B Testing) : مقایسه دو یا چند نسخه از طراحی سیستم برای تعیین بهترین راهکار از دید کاربران.
نتایج این آزمایش‌ها به تیم طراحی کمک می‌کند اشکالات طراحی را قبل از انتشار محصول شناسایی و برطرف کند. همچنین، با تحلیل داده‌های به دست آمده، می‌توان سناریوهای جدیدی برای ارتقای محصول در آینده ایجاد کرد.
یکی از رویکردهای اساسی در تفکر طراحی، بهره‌گیری از تست‌های مبتنی بر سناریو یا همان Scenario-Based Testing است. این رویکرد به تیم‌های طراحی امکان می‌دهد تا شرایط واقعی استفاده از محصول را بازسازی کرده و عملکرد آن را در موقعیت‌های متنوع بررسی کنند. به جای تمرکز صرف بر داده‌های کمی، این تست‌ها بر اساس روایت‌هایی از تجربه‌های کاربران واقعی شکل می‌گیرند که می‌توانند چالش‌های نهفته در تعامل با محصول را روشن سازند.
ارزیابی مبتنی بر سناریوSBE یک روش ارزیابی سیستماتیک است که از سناریوهای واقعی یا شبیه‌سازی‌شده برای بررسی عملکرد، قابلیت‌ها و اثربخشی یک سیستم یا فرآیند استفاده می‌کند. این روش در ابتدا در تدارکات نظامی برای ارزیابی قابلیت‌های عملیاتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما امروزه در حوزه‌های مختلف از جمله مهندسی نرم‌افزار، طراحی سیستم‌ها، تجربه کاربری UX، و توسعه محصول نیز به کار می‌رود.
ویژگی‌های کلیدی ارزیابی مبتنی بر سناریو عبارت‌اند از:
تمرکز بر تعاملات واقعی کاربران با سیستم
شبیه‌سازی موقعیت‌های عملیاتی یا روزمره
تحلیل چالش‌ها و مشکلات احتمالی در سناریوهای واقعی
بررسی اثربخشی سیستم در شرایط مختلف محیطی و کاربری
استفاده در طراحی محصول، تست نرم‌افزار و ارزیابی تجربه کاربری (UX Evaluation)
ایجاد سناریوهای واقعی به عنوان روشی سیستماتیک در تعریف و ارزیابی سناریوها، جایگاه ویژه‌ای در حوزه مهندسی نرم‌افزار و سیستم‌های کامپیوتری دارد. این رویکرد که از مفاهیم موجود در ارزیابی‌های نظامی الهام گرفته شده است، به بررسی توانایی‌های یک سیستم در شرایط عملیاتی واقعی یا شبیه‌سازی‌شده می‌پردازد. برخلاف تمرکز صرف بر معماری فنی سیستم، این روش بر تعاملات کاربران و نحوه کاربرد واقعی سیستم تأکید دارد.
نخستین مرحله از فرآیند تعریف سناریوها، شرایطی که سیستم باید در آن‌ها عملکرد خود را به نمایش بگذارد، این است که سناریوها معمولاً به زبان طبیعی و به شکلی نگاشته شوند که فاقد پیچیدگی‌های فنی باشند، تا تیم‌های طراحی و توسعه به آسانی آن‌ها را تحلیل کنند. هدف از این مرحله ایجاد چارچوب استانداردی برای بررسی رفتار سیستم در مواجهه با سناریوهای واقعی است. به عنوان نمونه، در یک سیستم مدیریت محتوا، یک سناریوی معمول می‌تواند شامل ورود یک کاربر جدید، بارگذاری محتوایی توسط او و مشاهده عملکرد سیستم در پردازش این درخواست باشد.
هر سناریو باید شامل چند مؤلفه کلیدی باشد: فرضیات اولیه، مسیر عادی رویدادها، چالش‌ها و خطاهای احتمالی، فعالیت‌های جانبی و وضعیت نهایی سیستم پس از اتمام سناریو. چنین ساختاری ارزیابی را دقیق‌تر و به واقعیت نزدیک‌تر می‌کند. به عنوان مثال، در یک سیستم تجارت الکترونیک، فرضیات اولیه می‌تواند شامل ورود کاربر، موجودی محصول و اتصال به درگاه پرداخت باشد. مسیر عادی رخدادها انتخاب محصول، افزودن آن به سبد خرید و تکمیل فرآیند پرداخت را پوشش می‌دهد. بخش چالش‌ها و خطاهای احتمالی نیز مواردی مانند نقص در پرداخت، قطع اتصال یا عدم موجودی کالا را در بر می‌گیرد.
سناریوها باید به گونه‌ای طراحی شوند که تمام شرایط اصلی مرتبط با عملکرد سیستم را پوشش دهند. در برخی موارد پیچیده‌تر، از چارچوب‌هایی مانند مدل ناتو برای ایجاد سناریوهای دقیق استفاده می‌شود. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت استفاده از سناریوها در تحلیل معماری پیچیده نرم‌افزار است.
مدل ناتو در سناریوهای ارزیابی (NATO Scenario Model)
مدل ارزیابی مبتنی بر سناریو ناتو چارچوبی است که در ابتدا برای ارزیابی قابلیت‌های نظامی طراحی شده بود؛ اما امروزه در حوزه‌های دیگری مانند مهندسی نرم‌افزار، توسعه سیستم‌های تجاری و فناوری اطلاعات نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مدل تلاش دارد سناریوهایی جامع و مبتنی بر واقعیت را برای ارزیابی عملکرد یک سیستم یا قابلیت خاص ایجاد کند. سناریوها در این مدل، شامل تحلیل شرایط مختلف محیطی، نقش عاملان و چگونگی تعاملات آن‌ها در یک سیستم یا فرآیند هستند. این چارچوب، به جای این که تنها بر داده‌های عددی و کمی متکی باشد، از یک رویکرد سیستماتیک برای تعریف تعاملات کاربران و شرایط اجرایی سیستم در موقعیت‌های مختلف استفاده می‌کند.
مدل ناتو سناریوها را به سه دسته اصلی تقسیم می‌کند که شامل عوامل خارجی، قابلیت و توانایی‌های عاملان و محیط عملیاتی است. عوامل خارجی شامل متغیرهایی است که بر اجرای سناریو تأثیر می‌گذارند، مانند اهداف مأموریت، محیط سیاسی/اجتماعی، قوانین و مقررات بین‌المللی. این بخش به تحلیل عواملی می‌پردازد که می‌توانند بر عملکرد یک سیستم تأثیرگذار باشند، از جمله محدودیت‌های قانونی و اجتماعی که در هنگام اجرای یک مأموریت باید در نظر گرفته شوند. این چارچوب تضمین می‌کند که تمامی جوانب تأثیرگذار بر یک سناریو شناسایی و بررسی شوند، تا از عدم توجه به متغیرهای مهم در فرآیند ارزیابی جلوگیری شود.
قابلیت‌های عاملان دومین بخش کلیدی مدل ناتو است که نقش و تأثیر نیروهای درگیر در یک سناریو را مشخص می‌کند. این بخش شامل چهار گروه اصلی است: نیروهای دوستانه، نیروهای دشمن، نیروهای بی‌طرف و افراد غیرنظامی. در سناریوهای نظامی، نیروهای دوستانه معمولاً واحدهایی هستند که مسئولیت انجام مأموریت را بر عهده دارند، در حالی که نیروهای دشمن شامل تهدیدهایی مانند حملات سایبری یا حملات فیزیکی می‌شوند. نیروهای بی‌طرف و غیرنظامیان نیز در برخی موارد بر اجرای مأموریت تأثیر می‌گذارند. این مدل در مهندسی نرم‌افزار نیز قابل استفاده است، به طوری که توسعه‌دهندگان و کاربران به عنوان نیروهای دوستانه، هکرها و بدافزارها به‌عنوان نیروهای دشمن، و مشتریان یا کاربران عادی به عنوان نیروهای بی‌طرف در نظر گرفته می‌شوند.
محیط عملیاتی سومین بخش اصلی مدل ناتو است که به بررسی شرایط محیطی که سیستم در آن فعالیت می‌کند، می‌پردازد. این بخش شامل عوامل طبیعی مانند جغرافیا و آب‌وهوا و همچنین عوامل انسانی مانند زیرساخت‌ها، شبکه‌ها و محدودیت‌های فنی است. به عنوان مثال، در یک سیستم تجارت الکترونیک، محیط عملیاتی شامل شبکه اینترنت، سرورهای ابری، امنیت داده‌ها و سیاست‌های قانونی مرتبط است. مدل ناتو تأکید دارد که محیط عملیاتی نه تنها باید شرایط فیزیکی و فنی سیستم را پوشش دهد، بلکه باید محدودیت‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی را نیز در نظر بگیرد. این امر به سازمان‌ها و تیم‌های مهندسی کمک می‌کند تا تصویری دقیق‌تر از چالش‌های اجرایی داشته باشند و راه‌حل‌های بهتری برای مقابله با آن‌ها ارائه دهند.
مدل ناتو در بسیاری از حوزه‌ها، از جمله مدیریت بحران، توسعه سیستم‌های امنیتی و ارزیابی نرم‌افزارهای پیشرفته کاربرد دارد. به عنوان مثال، در یک سیستم مدیریت حوادث اضطراری، این مدل می‌تواند برای بررسی واکنش‌های تیم‌های نجات در شرایط واقعی، تحلیل نحوه توزیع منابع و ارزیابی کارایی سامانه‌های اطلاعاتی مورداستفاده قرار گیرد. همچنین، در حوزه امنیت سایبری، این مدل می‌تواند برای شبیه‌سازی حملات سایبری و بررسی استراتژی‌های مقابله با تهدیدات امنیتی مورداستفاده قرار گیرد. انعطاف‌پذیری این چارچوب، آن را به یک ابزار قوی برای تحلیل و بهینه‌سازی سیستم‌های پیچیده در حوزه‌های مختلف تبدیل کرده است.
در نهایت، مدل سناریوهای ناتو نه تنها در تحلیل نظامی، بلکه در طراحی سیستم‌های دیجیتال و مهندسی نرم‌افزار نیز کاربرد دارد. این مدل ابزاری جامع و کاربردی برای ارزیابی قابلیت‌های سیستم‌ها در شرایط واقعی فراهم می‌کند و با تمرکز بر تعاملات کاربران، عوامل محیطی و نقش بازیگران مختلف، به تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تر و طراحی‌های بهینه‌تر کمک می‌کند. به همین دلیل، استفاده از این چارچوب می‌تواند به توسعه سیستم‌هایی منجر شود که علاوه بر عملکرد فنی، از نظر عملیاتی نیز کارآمد و پاسخگو باشند.
در عصر هوش مصنوعی، بهره‌گیری از سناریوها در تست و ارزیابی محصولات با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته و مدل‌های یادگیری ماشین دچار تحولی عمیق شده است. این فناوری با تحلیل داده‌های گسترده و شبیه‌سازی سناریوهای مختلف، امکان پیش‌بینی رفتار کاربران و ارزیابی واکنش‌های آن‌ها در برابر ویژگی‌های جدید محصولات را فراهم می‌آورد. چنین امکانی به تیم‌های طراحی و توسعه این فرصت را می‌دهد تا پیش از اجرای نهایی، نقاط قوت و ضعف محصول را شناسایی کرده و اصلاحات لازم را به موقع اعمال کنند.
یکی از برجسته‌ترین کاربردهای هوش مصنوعی در این زمینه، بهره‌گیری از مدل‌های مولد برای ساخت و ارزیابی سناریوهای متنوع است. این مدل‌ها توانایی تولید انواع گوناگون سناریوها را دارند و سازمان‌ها را قادر می‌سازند تا طیف وسیعی از احتمالات را در مدت‌زمانی کوتاه مورد بررسی قرار دهند. این رویکرد به شکل چشمگیری سرعت و بهره‌وری فرایندهای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی استراتژیک را افزایش می‌دهد.
با وجود این مزایا، استفاده از هوش مصنوعی در برنامه‌ریزی سناریو با چالش‌هایی نیز همراه است. مدل‌های هوش مصنوعی ممکن است نتوانند به طور کامل تمامی پیچیدگی‌ها و جزئیات دقیق سناریوهای واقعی را بازتاب دهند که می‌تواند منجر به تولید نتایجی سطحی یا غیرواقعی شود؛ بنابراین لازم است محدودیت‌ها و فرضیات موجود در مدل‌های هوش مصنوعی با دقت مورد توجه قرار گیرند و سناریوهای تولیدشده با دانش کارشناسان انسانی ارزیابی و اعتبارسنجی شوند. هوش مصنوعی ابزارهای قدرتمندی برای شبیه‌سازی و ارزیابی سناریوها در اختیار قرار می‌دهد و نقش مهمی در ارتقای کیفیت فرآیند تست و ارزیابی محصولات ایفا می‌کند. با این حال، برای دستیابی به بهترین نتیجه، باید از ترکیب آن با بینش انسانی استفاده کرد و محدودیت‌های ذاتی آن را مدنظر قرار می‌دهد.
منابع
Rosson, Mary Beth, and John M. Carroll. “Scenario-based design.” The human-computer interaction handbook. CRC Press, 2007. 1067-1086.
Risandy, Alvi Alvian Alvala, and Murein Miksa Mardhia. “Implementing scenario-based tests in design thinking process evaluation phase (Case study: Local grocery e-commerce).” AIP Conference Proceedings. Vol. 2920. No. 1. AIP Publishing, 2024.
https://qatestlab.com/resources/knowledge-center/scenario-based-testing
