گفتار اول: چگونه کارکرد مصنوعات فنی را تبیین و ارزیابی کنیم؟

فهرست مطالب

گفتارهایی بر کتاب کارکرد (مقالاتی در فلسفه تکنولوژی)

اثر بت پرستن

یاسمن حاجیان / پژوهشگر حوزه دیزاین

چه جوئیم از این گنبدِ تیزگرد / که هرگز نیاساید از «کارکرد».
“فردوسی”

به نظر می‌رسد فردوسی، این بزرگ‌ترین سراینده پارسی‌گو، در این بیت حق مطلب را درباره مفهوم «کارکرد[1]» ادا کرده است؛ مفهومی چندوجهی که در طول تاریخ فلسفه، همواره دستمایه فلسفه‌ورزیِ فیلسوفان بوده است و آن‌قدر عمیق و پر چالش است که نگذاشته دمی بیاسایند!

با وجود این که ژرف‌اندیشی فلسفی درباره «کارکردِ گنبدِ تیزگرد» بسیار جذاب به نظر می‌رسد اما به ‌ناچار به حوزه پژوهش خودم، «مطالعات طراحی[2]»، هبوط می‌کنم و در این ترکیب، واژه «مصنوعات[3]» را جایگزین «گنبدتیزگرد» می‌کنم؛ حالا تنها با عبارت «کارکردِ مصنوعات» روبه‌رو هستم و کمی از «بار هستی» روی دوشم کم می‌شود و با سنگی روبه‌رو هستم که شاید توان برداشتنش را داشته باشم. به‌ خصوص که احمد رحمانیان کار را برای امثال من راحت کرده و مقالات معاصری در فلسفه تکنولوژی را با محوریت مفهوم «کارکرد مصنوعات» در کتابی با عنوان کارکرد (مقالاتی در فلسفه تکنولوژی)، گردآوردی و ترجمه کرده و انتشارات وارش هم زحمت چاپ آن را کشیده است. رحمانیان در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته، آن را تمهیدی بر موضوع درس «فلسفه طراحی[4]» دانسته که در برنامه بازنگری دروس مقطع کارشناسی ارشد رشته طراحی صنعتی دانشگاه تهران در سال 1399 به تصویب رسیده است؛ اصطلاح فلسفه طراحی به دسته‌ای از مسائل حوزه فلسفه تکنولوژی اطلاق می‌شود که به طراحی مصنوع یا شئ تکنولوژیکی مربوط می‌شوند و البته از آن جا که این مجموعه دربردارنده مسائلی است که میان همه رشته‌های تکنولوژی مشترک‌اند، می‌تواند مورد توجه طیف وسیعی از دانش‌پژوهان حوزه‌های یاد شده قرار بگیرد.

یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه کارکرد مصنوعات داشتن متر و معیاری برای تبیین و ارزیابی آن‌هاست؛ بنابراین برمی‌گردیم به سؤال تیتر این مطلب؛ چگونه کارکرد مصنوعات فنی را تبیین و ارزیابی کنیم؟ این پرسشی است که می‌توان پاسخ آن را در مقاله اول از این مجموعه به قلم بت پرستن[5] (2009) با عنوان نظریه‌های فلسفی کارکرد مصنوعات[6] جست‌وجو کرد. پرستن در این مقاله به تبیین مشخصه‌هایی برای کارکرد مصنوعات اشاره‌کرده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «تحقق‌پذیری چندگانه[7]»، «کاربردپذیری چندگانه[8]»، «بازیابی[9]»، «بازتولید توام با تغییر[10]» و «اختلال کارکرد[11]»، اشاره کرد؛ پرستن، این مشخصه‌ها را معیارهایی حداقلی برای تبیین و ارزیابی کارکردها به شمار می‌آورد (Preston, 2009: 213-220)؛ در ادامه با مثال‌های تصویری ماخوذ از مقاله کارکردهای کنشی (عملی) محصولات در فرآیندهای طراحی صنعتی به بررسی مشخصه‌های مطرح ‌شده توسط پرستن خواهیم پرداخت (حاجیان، حسن پور و سلیمانی، 1402):

«تحقق‌پذیری چندگانه»:

  • به ‌طور معمول کارکردهای مصنوع با مواد و برگه‌های متعدد قابل تحقق‌اند؛ برای مثال تنوع در فرهنگ ملل موجب می‌شود که کارکرد انتقال غذای جامد از بشقاب به دهان در ژاپن به ‌وسیله چوب غذاخوری و در آمریکا با استفاده از چنگال انجام شود (تصویر 1).

تصویر 1. تحقق‌پذیری چندگانه برای کارکرد انتقال غذای جامد از بشقاب به دهان به دلیل تنوع در فرهنگ‌های مادی؛

تصویر اول:GoBites Uno, humangear, inc., San Francisco, USA, 2015 ، منبع: (URL1)

تصویر دوم: STIIK chopsticks, A Design Lab, Kenji Wada, Tokyo, Japan, 2020، منبع: (URL2).

«کاربرد پذیری چندگانه»:

  • این مشخصه دو جنبه دارد و جنبه اول متوجه این است که به ‌طور معمول هر مصنوعی برای انجام چند نوع کارکرد طراحی می‌شود که اغلب به‌ صورت هم‌زمان تحقق می‌یابند؛ برای مثال در بسیاری از محصولات شرکت السی[12] که در ساخت و تولید محصولات آشپزخانه فعال است، کارکردهای چندگانه اغلب با قرارگیری کارکردهای اجتماعی یا ارتباطی (زیبایی شناسانه) در کنار کارکردهای کاملا فنی تحقق می‌یابند (تصویر 2).

تصویر 2. کاربرد پذیری چندگانه در محصولات آشپزخانۀ شرکت السی از طریق تحقق هم زمان کارکردهای فنی و ارتباطی (زیبایی شناسانه)؛ منبع: (URL3).

از سوی دیگر، جنبه دوم کاربردپذیری چندگانه نیز به این اشاره دارد که مصنوعات فنی برای کارکردهایی قابل‌استفاده هستند(و اغلب استفاده می‌شوند) که برای آن‌ها طراحی نشده‌اند که این جنبه از قابلیت «کاربردپذیری چندگانه»، روی دیگر سکه «تحقق‌پذیری چندگانه» است؛ باید توجه داشت این مشخصه برای مواردی لحاظ می‌شود که مصنوع هنوز برای کارکردهای اولیه‌اش قابل‌استفاده است؛ برای مثال کاربران اغلب از دسته چتر به ‌عنوان نگهدارنده ساک خرید در حالت سکون استفاده می‌کنند، فوکوساوا[13] در طراحی چتری برای زندگی، با دقت در این رفتار استفاده‌کنندگان، فضای کوچک مقعری در بالای دسته چتر طراحی می‌کند و بدین ترتیب امکان این نوع استفاده از چتر را نیز تایید می‌کند (تصویر 3).

تصویر 3. کاربرد پذیری چندگانه در محصول با عنوان چتری برای زندگی از طریق تحقق چند کارکرد کنشی (Fukasawa, 2014)؛منبع: (URL4

«بازیابی»:

  • این مشخصه با مشخصه «کاربردپذیری چندگانه» روی یک پیوستار قرار دارد ولی برای مواردی لحاظ می‌شود که مصنوع دچار تغییرات کافی شده است، به‌ طوری‌که کارکردهای اولیه‌اش دیگر قابل انجام نباشد. مشخصه یاد شده در دو سطح انجام می‌گیرد و فرآیندی است که در آن یک نوع مصنوع با یک کارکرد، به ‌عنوان ماده خام برای تولید مصنوعی دیگر با کارکرد متفاوت استفاده می‌شود و از آن جا با جنبه دوم مشخصه «کاربردپذیری چندگانه» ارتباط دارد که مسئله‌ی تغییر کارکرد در طول زمان برای آن‌ هم مطرح است؛ کاربرد مجدد اشیاء غیرقابل تعمیر برای کارکردی جدید، پدیده‌ای مرتبط با این موضوع است که در آن حتما نیاز به تجزیه کامل ساختار نیست (تصویر 4)، اما در «بازیابی کامل»، این اتفاق رخ می‌دهد به ‌طوری‌که در آن مصنوع به حالت مادّه خام اولیه بازمی‌گردد تا بتواند برای تولید اقلام جدید، حتی از یک نوع بسیار متفاوت استفاده گردد.

تصویر 4. به کارگیری مشخصۀ بازیابی در ساخت و تولید محصولات طراحی صنعتی؛سمت راست:،Brain Dead Rag Chair, Droog Design, Tejo Remy, 2022 ، منبع: (URL5)سمت چپ: Milk Bottel Lamp, Droog Design, Tejo Remy, 1993، منبع: (URL6)  

«بازتولید توام با تغییر»:

  • این مشخصه، ماهیتی دوگانه دارد و شامل دو فرآیندی است که دو روی یک سکه‌اند، یعنی به‌ طور هم ‌زمان هم فرآیندی است که «فرهنگ مادی» در طی آن به ‌مرور زمان مستلزم «تغییر[14]» می‌شود و هم فرآیندی است که در طی آن، «فرهنگ مادی»، نسبتا بدون تغییر حفظ می‌شود؛ بنابراین «ابداعات[15]» که به تغییرات تدریجی، گسترش اشکال و کارکردهای فرهنگی موجود مربوط می‌شوند تا «نوآوری بنیادی[16]»، توجیه می‌شوند (تصویر 5).

تصویر 5. به کارگیری مشخصۀ باز تولید تؤام با تغییر در نشانگر ساعت؛سمت راست:، Adesse, Jansen Che, Australia, 2019، منبع: (URL7)سمت چپ: Window Timing, Ebohr Luxuries International Ltd., China, 2017، منبع: (URL8) 

    سه فرآیند وجود دارند که رابطه نزدیکی با «بازتولید توام با تغییر» دارند و عبارت‌اند از «نگهداری[17]»، «تعمیر[18]» و «بازسازی[19]» که هدف همه آن‌ها حفظ و بازگرداندن کارکرد است؛ «فرآیند نگهداری» برای ادامه موثر کار کردن اکثر «مصنوعات فنی»، نیاز است؛ «فرآیند تعمیر» نیز به این دلیل انجام می‌شود که اکثر اقلام مصنوعات فنی در معرض خرابی قرار دارند (که گاهی نتیجه کارکرد معمول آن‌ها و گاهی بد استفاده کردن یا حادثه است) و زمانی که نیاز به تعمیر اساسی باشد، به‌ گونه‌ای که اجزاء یک مصنوع از هم جدا و سپس دوباره سرهم شوند، به این تعمیر اساسی، «بازسازی» یا «تغییر وضع[20]» گفته می‌شود. می‌توان گفت فرآیندهای مذکور مکمل فرآیندهای مرتبط با «بازیابی» با اثری عکس هستند چرا که هدفشان بازگرداندن شئ به حالتی است که بتواند کارکردهای اولیه یا اصلی خود را انجام دهد.

«اختلال کارکرد»:

  • این پدیده به اشکال در ساختاری اشاره دارد که کارش را به‌ درستی انجام نمی‌دهد و نه به علت خود کارکرد که به علت‌هایی نظیر کاربرد غلط، نقص‌های مربوط به تولید، طراحی ضعیف، بروز حادثه و یا فرسودگی رخ می‌دهند.

همان طور که رحمانیان در مقدمه کتاب کارکرد اشاره می‌کند، «هر یک از پدیده‌هایی که در این گفتار به آن‌ها پرداخته شد به کارکرد مصنوعات مرتبط‌اند و وجهی از آن را آشکار می‌کنند؛ در عین حال هر یک از این پدیده‌ها به منزله الزامات یک نظریه کافی یا مطلوب درباره کارکرد نیز در نظر گرفته می‌شود یعنی هر نظریه‌ای باید بتواند به شکل قانع کننده‌ای از پس تبیین این پدیده‌ها بر بیاید»؛ پرستن در این مقاله به این مهم هم پرداخته و بررسی می‌کند که آیا مهم‌ترین نظریه‌های کارکرد مصنوع، قادر بوده‌اند از پس تبیین ویژگی‌هایی که او برای کارکرد برشمرده آن‌ها بر بیایند یا نه! و ما نیز در گفتارهای بعد با ادامه ماجراجویی پرستن همراه خواهیم بود.

[1] Function

[2] Design Studies

[3] Artifact

[4] Design Philosophy

[5] Beth Preston

[6] Philosophical theories of artifact function

[7] Multiple realizable

[8] Multiple utilizable

[9] Recycling

[10] Reproduction with variation

[11] Malfunction

[12] Alessi

[13] Fukasawa

[14] Variation

[15] Innovation

[16] Radical novelty

[17] maintenance

[18] Repair

[19] Rebuilding

[20] Remodeling

References

  • Preston, B. (2009b). Philosophical theories of artifact function. In Handbook of philosophy of technology and engineering sciences, ed. Anthonie Meijers, 213-234 (pp. 213-233). Elsevier.
  • حاجیان، یاسمن؛ حسن پور، احد و سلیمانی، بهزاد. (1402). کارکرد کنشی (عملی) محصولات در فرآیندهای طراحی صنعتی؛ رهپویۀ هنرهای تجسمی، ]مقاله پذیرفته شده برای انتشار[.

URL(s)